mừng sinh nhật zois: Ulysses: Hay hay Dở?

von Emily Temple

Ulysses: Hay hay Dở?

21 Nhà Văn Có Tiếng và Một Nhà Phân Tâm Học Có Miếng Cùng Góp Ý Kiến

Năm nay (2018) kỷ niệm 100 năm ngày tiểu thuyết Ulysses của James Joyce ra đời — đầu tiên là dưới dạng truyện đăng dài kỳ trên tờ The Little Review từ tháng Ba năm 1918 đến tháng Mười hai năm 1920 — và hôm nay (2 tháng 2) cũng là ngày kỷ niệm 96 năm tác phẩm ra mắt dưới dạng sách do Sylvia Beach xuất bản. Xin tiện kể thêm, hôm nay cũng là ngày sinh nhật Joyce và không — đấy không phải trùng hợp ngẫu nhiên đâu. Ulysses luôn được các nhà văn và độc giả nhắc đến như một cuốn tiểu thuyết thay đổi cuộc đời và nhân sinh quan, và thường có mặt trong top những quyển sách vĩ đại nhất. Thế nhưng nó không hề được cả thế giới yêu mến như ta tưởng. Sự thật là, rất nhiều độc giả — và kể cả các tên tuổi lớn trong làng văn — cũng không thích hay thậm chí ghét ra mặt tuyệt tác của Joyce. Bạn hỏi sao tôi biết chuyện này ư? À thì chính mấy người đó bảo thế. Sau khi kiểm kê phiếu bầu, chúng ta đã có kết quả hoà — 11 ủng hộ và 11 phản đối — vì thế bạn sẽ phải tự quyết định xem bản thân cảm thấy thế nào. Bạn xem hay không xem trước những review 1 sao trên Amazon cũng hoàn toàn là chuyện của bạn luôn.

🥰 MÊ: Ulysses, lẽ dĩ nhiên, là một tác phẩm nghệ thuật thần thánh và sẽ trường tồn dù lũ học giả vô tích sự cứ cố biến nó thành một tuyển tập các biểu tượng hay thần thoại Hy Lạp. Có lần tôi đã cho một đứa học trò ăn con C trừ, hay là D trừ, chỉ vì áp hết tiêu đề lấy của Homer vào các chương Ulysses mà không hề để ý đến người đàn ông mặc áo mưa màu nâu đi đâu về đâu. À, vâng, cứ để người đời so sánh tôi với cụ Joyce đi ạ, nhưng tiếng Anh của tôi chỉ là bài ném bóng vào tường so với trình vô địch giải ngoại hạng của cụ Joyce mà thôi.

– Vladimir Nabokov, phỏng vấn năm 1965

🤢 CHÊ: Ulysses lẽ ra có biên tập tốt thì khá hơn… Người ta luôn đặt cái tên Ulysses vào top 10 quyển sách hay nhất từng được viết ra, nhưng tôi nghi chả có ai thực sự xúc động vì nó đâu… Nếu anh là một nhà văn ở Dublin và anh viết một mớ hội thoại, người ta sẽ cho rằng anh lấy cái đấy từ Joyce. Tư tưởng cho rằng ông ta làm chủ cái ngôn ngữ nói ở Dublin thật là vớ vẩn làm sao. Ông ta có đẻ ra giọng địa phương Dublin đâu. Cứ như thể anh đang chòi mâm son của ông ta hay là vốn đội ổng chễm chệ trên vai luôn rồi. Điên hết cả đầu.

– Roddy Doyle, tại một bữa tiệc mừng sinh nhật James Joyce năm 2004

🥰 MÊ: Tôi xem quyển sách này là phát ngôn quan trọng nhất mà thời hiện tại của ta đã tìm được thấy; là một quyển sách mà tất cả chúng ta đều mang nợ, và không ai có thể trốn thoát khỏi nó. Đây là những định đề cho tất cả mọi điều tôi có thể nói về nó, và tôi không hề muốn phí phạm thời giờ của quý độc giả bằng những ca tụng dài dòng văn tự nữa; quyển sách này đã đem lại cho tôi mọi sự bất ngờ, vui sướng, và kinh hoàng mà tôi dám đòi hỏi, và tôi xin phép nói có thế thôi.

–T. S. Eliot, tiểu luận năm 1923 “Ulysses, Order, and Myth“

🤢 QUÊ: Nhà văn ngày nay thường thích làm màu ra vẻ với nhà văn khác… Một trong những quyển sách gây ra tổn hại nghiêm trọng nhất chính là Ulysses của James Joyce, trong đó chỉ tuyền là phong cách. Nội dung thì chả có gì. Lột hết vỏ đi thì Ulysses cũng chỉ ngu ngơ như bò đeo nơ.

– Paulo Coelho, phỏng vấn trên báo Brazil năm 2012

🥰 PHÊ NHƯ CON TÊ TÊ: Gã Joyce có cái cuốn mới hay bíp thể chịu nổi. Có lẽ nó sẽ sớm đến chỗ anh thôi. Trong lúc chờ đợi thì tôi nghe bảo là gia đình ổng đang chết đói nhưng tối nào cũng thấy cả họ hàng hang hốc Ken-tíc nhà đấy đi ăn quán Michaud’s mà tôi với Binney chỉ dám đi ăn mỗi tuần một lần.

Bà Gertrude Stein bảo là Joyce làm bả nhớ tới cái bà già kia ở San Francisco. Con bả làm ăn trúng mánh ở Klondyke xong sau bả cứ đấm ngực khóc lóc là “Ôi Joey bé bỏng tội nghiệp của tôi! Ôi Joey tội nghiệp của tôi! Thằng bé có nhiều tiền quá biết làm sao bây giờ!” Cái bọn Ái Nhĩ Lan chết tiệt ý, lúc nào cũng than khóc cái này cái kia, nhưng anh sẽ chả bao giờ thấy bọn này chết đói cả.

– Ernest Hemingway, thư gửi Sherwood Anderson năm 1922

🤢 Ê: Tôi không thích Hemingway. Và tôi biết tôi chả yêu Ulysses nhiều như đáng lẽ tôi phải yêu — nhưng nói đi thì phải nói lại, tôi cũng có ưa Odyssey bằng một phần mười Iliad đâu.

– Donna Tartt trên tờ New York Times

🥰 MÊ: Lần này tôi đem được quyển Ulysses qua Mỹ an toàn. Giá như tôi chưa bao giờ đọc được. Quyển sách này khiến tôi bị mặc cảm tự ti. Khi đọc một quyển như thế này rồi quay ra đọc lại văn của bản thân, tôi thấy mình như một gã thái giám đi học luyện thanh để trá hình giọng trầm hay giọng trung, nhưng nếu nghe thật kỹ người ta vẫn nghe ra được tiếng eo éo cũ như thường.

– George Orwell, thư gửi Brenda Salkeld năm 1934

🤢 XÊ: [Tôi không tài nào đọc cho xong] Ulysses. Phải có một ông thầy hướng dẫn luận văn tiến sĩ cầm roi quất vào đầu thì tôi mới đọc nổi, nhưng lại chẳng có ai.

– Jonathan Franzen, phỏng vấn trên tờ Guardian

🥰 MÊ: Ulysses chắc chắn là tiểu thuyết Anh ngữ vĩ đại nhất, và ta còn có thể biện luận rằng nó là tác phẩm nghệ thuật vĩ đại nhất trong truyền thống của chúng ta. Vì thế, thật ý nghĩa làm sao, và thật giỡn trêu làm sao, khi tuyệt tác này lại là một hài kịch và người tạo ra nó đã hiển nhiên ưu ái “thế giới quan” hài kịch hơn bi kịch — và lòng ưa chuộng quy củ của ta mới bị quấy nhiễu làm sao khi mà, với một tác phẩm bày tỏ lòng kính trọng với nghệ thuật cổ điển tỉ mỉ đến nỗi biến thành nhại chơi như thế, tính phôphangkhoekhoang [exhibitionististicicity] của Joyce chưa bao giờ nghiêm túc cho bằng những khi nó khoác cái vẻ hài hước lồng lộn. Joyce có lẽ đang nói với các độc giả của mình trong thư gửi Nora năm 1909: “Giờ thì… Anh muốn em đọc đi đọc lại tất cả những gì anh đã viết cho em. Có đôi thứ xấu xí, tục tĩu, và thú tính, cũng có những thứ thuần khiết và thần thánh và tâm linh: tất cả mọi thứ đều là anh.”

–Joyce Carol Oates, tiểu luận năm 1976, “Jocoserious Joyce“

🤢 PHÊ: Mặc cho bao phẩm chất của nó — tự thân quyển sách này, ngoài các chức năng khác, là một thứ sổ tay kỹ thuật, mà từ đó một tiểu thuyết gia trẻ có thể học tất cả mọi cách kể chuyện dùng được hay không được — Ulysses là một trong những quyển sách chán nhất trên đời, và một trong những quyển chả có gì quan trọng. Đấy là bởi vì quyển sách này hoàn toàn thiếu bóng mâu thuẫn.

– Aldous Huxley, bài viết năm 1925

🥰 MÊ: Joyce thật sự đã làm đảo lộn hoàn toàn vũ trụ của tôi. Đọc Ulysses đã làm thay đổi tất cả mọi thứ tôi hằng nghĩ về ngôn ngữ, và tất cả những gì tôi nghĩ rằng một quyển sách có thể làm được. Dạo đấy tôi đang ngồi trên tàu đi làm một công việc tạm chán ngắt ở tuổi 25; tôi lên tàu ở Tottenham, phía Bắc London, và mở trang đầu quyển Ulysses ra. Khi tôi xuống tàu ở Phố Liverpool ngay giữa trung tâm thành phố London, có thể nói không ngoa rằng cả cuộc đời tôi đã thay đổi. Mặc dù người ta xem ông vô cùng nghiêm túc và hại não, một phần trong niềm vui lớn lao đến từ việc đọc Joyce chính là cách ông chơi đùa và liều lĩnh với ngôn ngữ; không có gì vui hơn những trò chơi chữ kiểu Joyce vẫn khiến người ta thù.

–Eimear McBride, trên tờ Guardian

🤢 CHÊ: Lố lăng… Ulysses của Joyce. Tuyệt đối luôn. Sách dành cho giáo sư. Dù tôi đoán nếu anh là người Ireland thì như thế là rất hợp lý. Tôi đã đặt xuống phần lớn sách tôi cầm lên, mà không đọc hết. Đa số sách không hay lắm, và cũng chả có lý do gì khiến chúng phải hay cả. Dù “tài năng” có là gì thì nó cũng không phân bố bình đẳng là bao.

– Richard Ford trên tờ New York Times

🥰 MÊ: Tôi có thể kể ra những quyển sách đã tạo nên những vụ nổ nhỏ trong đầu tôi, khiến tôi nhận thấy biết bao khả năng văn chương mình chưa từng mơ tưởng cho đến khi đọc được. Ulysses của James Joyce là một quyển sách như vậy.

– Salman Rushdie, phỏng vấn gần đây trên tờ Guardian

🤢 LÊ THÊ: Ulysses là một quyển sách trải dài tồng tộc suốt bảy trăm ba nhăm trang giấy, một dòng thời gian kéo dài bảy trăm ba nhăm ngày tất cả chỉ dồn vào một ngày đơn lẻ vô nghĩa của một Người-bình-thường, một ngày 16 tháng Sáu năm 1904 chả ý nghĩa quái gì ở Dublin — một ngày mà, nói thật, chả có chuyện gì xảy ra. Cái dòng đấy khởi nguồn trong hư không và cũng kết thúc trong hư không. Có phải tất cả những trò này chỉ là một phát biểu kiểu Strindberg đơn lẻ, dài dòng vô cùng và phức tạp quá đà về bản chất của nhân sinh mà, để đem lại khốn khổ cho độc giả, không bao giờ hoàn tất? Có lẽ đúng là nó có chạm vào bản chất của cuộc đời; nhưng chắc chắn nó còn chạm vào mười nghìn bề mặt của cuộc đời và hàng trăm nghìn sắc thái màu trên những bề mặt đó. Trong tầm mắt nhìn của tôi, trong bảy trăm ba nhăm trang này không có những mô-típ lặp đi lặp lại rõ ràng nào và cũng không có lấy một hòn đảo thiêng nào để người đọc ngơi nghỉ sau những đau khổ phải chịu trận. Không hề có một nơi nào để anh ta ngồi xuống, say sưa với kỷ niệm, và từ đó vui mừng nhìn lại đoạn đường đã đi, dù là một trăm trang hay ít hơn nữa. Giá như anh ta có thể gặp lại điều gì quen thuộc lấp ló ở nơi không hề ngờ đến. Nhưng không! Dòng chảy bất tận nhẫn tâm cứ mãi trôi, và vận tốc và lưu lượng cuống cuồng của nó càng ngày càng tăng trong bốn mươi trang cuối cho đến khi cuốn trôi đến cả dấu chấm câu. Và vì thế nó là tiếng nói tàn nhẫn nhất của sự trống rỗng vừa khiến ta ngưng thở vừa khiến ta ngộp thở, sự trống rỗng oằn mình dưới sức nặng, hay bị nhồi nhét trương nứt ra, thành ra không thể chịu nổi. Sự trống rỗng vô vọng hoàn toàn này là giọng điệu chung của cả quyển sách. Nó không chỉ khởi nguồn và kết thúc trong trống rỗng, mà nó chẳng chứa đựng gì ngoài trống rỗng. Tất cả đều vô hiệu một cách quỷ quyệt.

. . .

Bảy trăm ba nhăm trang này không chứa gì này lại không phải giấy trắng mà toàn là chữ in di dít vào nhau. Anh cứ đọc và đọc và đọc và giả vờ hiểu những gì đang đọc. Thỉnh thoảng anh hẫng chân rơi vào một câu khác, nhưng khi đạt đến một độ buông xuôi nhất định anh chấp nhận mọi thứ. Và bởi thế, cả tôi cũng đọc tới trang một trăm ba nhăm với sự tuyệt vọng tận đáy lòng, vừa đọc vừa ngủ gật mất hai lần.

– Carl Jung, trong một bài điểm sách năm 1932

🥰 MÊ: Sống chung với tác phẩm và những lá thư của James Joyce là một niềm vinh dự lớn lao và một công cuộc giáo dục dễ khiến ta nản lòng. Vâng, tôi giờ còn hâm mộ Joyce hơn nữa bởi ông không ngừng làm việc, những con chữ và sự hóa thể của những con chữ ám ảnh ông. Cuối đời Joyce là một kẻ thân bại danh liệt mà không hề hay biết rằng Ulysses sẽ là quyển sách hàng đầu của thế kỷ hai mươi, và còn là của thế kỷ hai mốt nữa.

–Edna O’Brien, trên tờ The Atlantic

🤢 Ê Ê: Mình đã đọc được 200 trang [Ulysses] tới nay — chưa được một phần ba; và 2 hay 3 chương đầu làm mình vui lắm, háo hức lắm, mê hồn lắm, quan tâm lắm — đến hết cảnh ở nghĩa địa; xong sau đó là bối rối, chán nản, bức bối và vỡ mộng vì một thằng sửu nhi nặn mụn. Và Tom, ôi ông Tom vĩ đại, thì khen cái này phải xứng tầm Chiến tranh và Hòa bình! Mình thì thấy đây là một quyển sách vô học và mất nết; một quyển sách do một kẻ lao động chân tay tự học viết ra, và ai cũng biết là những kẻ đấy làm ta khốn khổ cỡ nào, nào là tự cao tự đại, nhai đi nhai lại, còn non và xanh lắm, chơi thì phải lớn để xem ai có trầm trồ, và cuối cùng chỉ được cái buồn nôn. Sao lại phải ăn thịt sống nếu có thịt chín mà ăn nhỉ? Nhưng mình nghĩ ai mà bị bệnh thiếu máu như Tom chắc sẽ thấy được hào quang trong bát máu. Mình thì còn bình thường chán nên sẽ chuẩn bị quay lại đọc kinh điển sớm thôi.

–Virginia Woolf, nhật ký năm 1922

🥰 MÊ: Mặc cho sự dài dòng kinh hoàng của nó, Ulysses là một tác phẩm siêu việt. Tầm quan trọng của nó theo tôi thấy không nằm ở chỗ mở cửa dẫn đến những tri thức mới — nếu không tính đến việc thành tấm gương cho các nhà văn Anglo-Saxon học tập chuyện viết tất cả mọi thứ không chấm phẩy — hay ở chỗ sáng tạo ra hình thức văn chương mới — công thức của Joyce thật ra, như tôi đã nói, đã gần bảy mươi lăm tuổi rồi — mà nằm ở chỗ nó đã lại một lần nữa đặt ra tiêu chuẩn của tiểu thuyết cao đến nỗi có thể không ngại ngùng chung chiếu với thi ca và kịch nghệ. Ulysses khiến tất cả mọi thứ khác đều trông như đồng thau. Từ khi đọc quyển này, tôi thấy kết cấu của các nhà văn khác cứ cẩu thả không chịu nổi; còn lúc vô tình đọc được một trang mình đã viết trước đây tôi giãy lên như có tật giật mình. Câu hỏi duy nhất bây giờ là liệu Joyce có bao giờ viết một tuyệt tác bi kịch để sánh đôi với tuyệt tác hài kịch này hay không.

–Edmund Wilson, trong một bài điểm sách năm 1922 trên tờ New Republic

🤢 TUNG HÊ: “Lấy ví dụ cái ông người Ireland tên Joyce này đi, một dạng Zola đổ đốn. Gần đây có người gửi cho tôi một cuốn Ulysses. Bảo là tôi phải đọc, nhưng làm sao mà có ai cày được thứ này? Tôi đọc chỗ này chỗ kia một ít, nhưng, ôi Chúa ơi! Chán vãi linh hồn! Joyce nghĩ rằng bởi ông ta in ra ti tỉ những cái chữ nhỏ xíu bẩn tưởi ấy thì ông ta là tiểu thuyết gia vĩ đại chắc. Tất nhiên là anh biết, ông ta lấy ý tưởng từ Dujardin chứ đâu?... Ulysses chả có hy vọng gì, thật lố bịch nếu cho rằng có thể phục vụ một mục đích tốt đẹp nào đó bằng cách cố gắng ghi lại tất cả ý nghĩ và ảm giác xảy ra trong đầu bất kỳ con người nào. Đấy đâu phải nghệ thuật, đấy là cố gắng bắt chước quyển Danh bạ London.”

–George Moore trò chuyện với một người bạn, theo ghi chép lại trên tờ Constellation of Genius: 1922

🥰 MÊ: Tôi không muốn chạy trốn ông ấy. Các nhà văn nam mới thường có vấn đề với Joyce; họ lúc nào cũng ca bài “dưới cây cao bóng cả của Joyce, và ai mới thế được chỗ của ông ấy?” Tôi chả muốn thế vào chỗ ai cả, xin cảm ơn. Joyce đã làm mọi thứ trở nên khả dĩ; ông đã mở tung mọi cánh cửa lớn và cửa sổ. Thêm nữa, tôi có một giả thiết rất chắc chắn rằng đây thực chất là một người đàn bà. Ông viết về những thứ rất nội trợ và hướng nội bất tận, và đây là lời buộc tội thường thấy với các cây bút nữ — không có hành động gì và cũng không có gì xảy ra. Và rồi ta nhìn vào Ulysses và nói, à thì, ông ta thực chất là một cô gái, đó là bí mật của ông.

–Anne Enright trong một cuộc phỏng vấn năm 2008 với tờ Boston Globe

🤢 CHÊ: Tôi xin lỗi, nhưng tôi chính là một trong những kẻ không đọc được Ulysses. Chỉ đọc chỗ này chỗ kia thôi. Nhưng tôi mừng là đã thấy mặt quyển này, bởi ở Âu Châu người ta thường nhắc đến chúng tôi chung câu — James Joyce và D.H. Lawrence — và tôi thấy mình nên biết đã bò đến vị trí bất tử cùng với ai. Tôi đoán chắc Joyce cũng nhìn tôi ngờ vực như tôi nhìn gã. Chúng tôi thành một cặp tình nhân Paolo và Francesca ngon lành lạc trôi theo những cơn gió dưới âm phủ.

–D. H. Lawrence, thư gửi S.S. Koteliansky năm 1922.

🥰 PHÊ (LITERALLY): Sự thật là mỗi quyển sách đều thay đổi cuộc đời ta. Nhưng Kerouac đã tung hứng tôi chán chê năm tôi 13 tuổi. Hồi đấy tôi là một đứa trẻ sống ở ngoại ô Dublin, và ông mở mắt tôi bằng On the Road. Vài năm sau, khi 21 tuổi, tôi đạp xe ngang nước Mỹ. Tôi đang đi tìm hồn ma của Dean Moriarty. Sau đó thì toàn là Ferlinghetti, Brautigan, Kesey. Rồi tôi khám phá ra người mà đáng lẽ tôi phải biết từ đầu — Joyce. Tưởng tượng xem, tôi đã phải đến Mỹ để tìm thấy một nhà văn người Ireland. Từ đó đến nay tôi liên tục khám phá và tái khám phá ông. Ulysses là bản tóm lược đầy đủ nhất bằng văn chương trải nghiệm của con người. Mỗi lần đọc, nó đều khiến tôi tỉnh hẳn và nguyên sơ. Gần đây tôi đã có dịp chiêm ngưỡng bản xuất bản lần đầu rất hiếm. Khi tôi mở gáy sách ra, một mẩu trang rớt ra, không lớn hơn một miếng LSD là bao. Không ai nhìn thấy cả, kể cả Kerouac. Vì thế tôi đặt nó lên ngón tay và làm điều mà ai cũng sẽ làm: tôi ăn nó.

–Colum McCann in GQ

🤢 CHỌC QUÊ: “Có hai dấu ấn to đùng của sự yếu kém văn chương dính dớp lên Ulysses cho thấy sự chính xác đến nỗi mô phạm về ngôn từ đi đôi với thiếu tinh tế về mặt tinh thần dễ khiến người ta lầm đường lạc lối dù vẫn trung thành với văn chương cổ điển. M. Veléry Larbaud là người đầu tiên chỉ ra rằng tác phẩm lớn này được đặt tựa như thế không chỉ để trở nên khó khăn hơn, mà có một sự song song mật thiết giữa những sự kiện trong Odyssey và Ulysses: rằng Leopold Bloom là Ulysses, Stephen Dedalus là Telemachus, Marion Bloom là Penelope, toà soạn báo là Hang Gió, người em trai là Nơi của Cái chết, vân vân. Sự vỡ lẽ này khiến các đệ tử ruột của ông Joyce sung sướng phát dại và không bao giờ tỉnh táo minh mẫn lại nổi để tự hỏi xem những sự tương đồng này nhằm phục vụ mục đích quỷ gì.

. . .

Tính không mạch lạc, mà ở đây nói đến việc sắp xếp từ ngữ không theo bất kỳ quy chuẩn đặt từ và câu nào, thì ít nhất cũng là một biện pháp tu từ thật chứ không phải chỉ là một tình trạng, và dù nó chỉ phù hợp với một số trường hợp, trường hợp đặc biệt ấy hẳn đã xuất hiện trong Ulysses. Nhưng không may thay, ông Joyce đã áp dụng nó vào quá nhiều thứ trong Ulysses chứ không riêng gì cái trường hợp đặc biệt này.”

–Rebecca West, “The Strange Case of James Joyce,” Bookman, 1928

Aimei Lee dịch

Bản gốc: “Ulysses: Good or Bad”? đăng trên LitHub ngày 2-2-2018.